Cyflwyniad

Mae stori ffiseg yn cydblethu â straeon pobl. Mae Richard wedi casglu llawer o straeon rhyfeddol, difyr ac eglurhaol ac rwy’n falch iawn bod y Sefydliad Ffiseg yn gallu ei helpu i’w rhannu. Rwy’n siwr y cewch eich cyfareddu gan y straeon eu hunain a’r modd diddorol y cânt eu hailadrodd yma. Byddant o ddiddordeb i unrhyw athro, ac maent yn barod i’w defnyddio gyda myfyrwyr er mwyn dod â’r ddisgyblaeth yn fyw a dangos ei bod yn dibynnu ar ddyfeisgarwch ac eiddilwch pobl.

Y llyfryn hwn yw’r cyntaf mewn cyfres o lyfrynnau ac mae’n dangos sut y mae ffiseg wedi datblygu o awydd i ddarganfod, diffinio a mesur pethau y gellir eu meintioli – ac yna chwilio am ffyrdd o’u cysylltu â phethau eraill. Rwy’n siwr y byddwch yn ei fwynhau.

Charles Tracy

Pennaeth Addysg, Y Sefydliad Ffiseg

Mae rhai o’r straeon a glywais gan fy athrawon ffiseg yn fyw iawn yn fy nghof o hyd. Rwy’n cofio clywed am elc dof Tycho Brahe a’i drwyn ffug o fetel, a chlywed am nodweddion ecsentrig niferus Newton. Pan ddes i’n athro, roeddwn innau’n rhannu’r straeon hyn â’m dosbarthiadau a dechreuais gasglu rhagor ohonynt drwy sgwrsio ag athrawon a thrwy ddarllen. Er nad wyf yn athro ysgol mwyach, mae gen i gasgliad o gannoedd o straeon am ffiseg erbyn hyn, ac rwy’n dal i ddod o hyd i rai newydd.

Rwy’n falch iawn o gael gweithio gyda’r Sefydliad Ffiseg i rannu’r straeon hyn yn ehangach ag athrawon a fydd, yn eu tro, yn gallu eu rhannu â’u dosbarthiadau nhw. Gyda’n gilydd rydym yn creu cyfres o lyfrynnau, y bwriedir iddi fod yn gatalog o straeon ar gyfer addysgu ffiseg.

Mae hanes gwyddoniaeth, a gwaith ymchwil cyfoes, yn llawn o straeon diddorol sy’n llawn dyngarwch. Gall ychwanegu straeon diddorol sy’n dal y dychymyg at wers ffiseg bwysleisio agwedd ddynol y pwnc a gwella’r graddau y mae myfyrwyr yn ymwneud â chynnwys cysyniadol.

Yn ôl yr ymchwilydd addysgol Fritz Kubli, gall straeon droi strwythurau gwyddonol nad oes ganddynt lais yn bethau byw a chyfoethogi dulliau o addysgu ffiseg.

Mae’n eithaf cyffredin i fyfyrwyr ddechrau dysgu am ffiseg drwy gael eu cyflwyno i unedau. Er bod gwybodaeth am unedau’n bwysig er mwyn deall ffiseg, gall gwersi am fesur fod yn ddiflas ac yn haniaethol i fyfyrwyr. Mae’r gyfrol gyntaf hon yn cynnwys cyfres o straeon am unedau a’r ffyrdd y maent wedi cael eu defnyddio.

Felly, gadewch i mi adrodd ambell stori wrthych am ffiseg...

                                             Richard Brock

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Gwelltyn
• Ffrind
• Pren mesur
• Siswrn
• Tâp gludiog
• Soser o ddŵr

Cyfarwyddiadau

1. Y sialens yw codi'r dŵr o'r soser gan ddefnyddio gweltyn ond heb sugno.
2. Gan ddefnyddio eich pren mesur, torrwch eich gwelltyn yn ddau ddarn: un 3cm o hyd a'r llal yn 5cm o hyd.
3. Unwch y darnau â thâp gludiog ar hyd un ochr fel eu bod yn llunio ongl 90 gradd, ond gadewch y ddau ben yn agored.
4. Gosodwch ben byrraf y gwelltyn yn y soser o ddŵr.
5. Nawr, chwythwch yn galed!

Canlyniadau ac Esboniad

Pan fydd aer yn symud, bydd y gasgedd yn gostwng. Felly, pan fyddwch yn chwythu, bydd gwasgedd yr aer ar frig y gwelltyn yn gostwng. Ond bydd y gwasgedd yr aer dros y soser yn aros yr un fath, ac felly caiff y dŵr ei wthio i fyny'r gwelltyn.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Crib neilon
• Tap dŵr

Cyfarwyddiadau

1. Agorwch y tap hyd fod  y dŵr yn llifo.
2. Yn awr, gafaelwch yn eich crib.
3. Tynnwch y crib drwy eich gwallt sawl gwaith.
4. Dewch â'r crib  tuag at y dŵr yn araf, 10cm islaw'r tap.

Canlyniadau ac Esboniad

Pan fydd y crib tua 3cm i ffwrdd, bydd y dŵr yn plygu tuag ato! Mae rhai gwrthrychau, fel gwallt a phastig, yn datblygu gwefr drydanol pan gânt eu rhwbio yn erbyn ei gilydd.



Mae'r wefr yn eich crib yn denu gwefrau trydanol bach iawn yn y  moleciwlau dŵr, ac yn tynnu tuag at y crib.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Popty micro-don
• Talp o sebon o ansawdd da

Cyfarwyddiadau

1. Rhowch y sebon ar ddysgl yn y popty micro-don. 
2. Cynheswch ef ar bwer lawn am tua munud.
3. RHYBYDD: Efallai y bydd arogl cryf ar y sebon, felly peidiwch â gwneud hyn cyn cynhesu bwyd!

Canlyniadau ac Esboniad

Mae pocedi bach iawn o nwy yn y sebon yn cynhesu ac yn ehangu i bob cyfeiriad, gan wthio'r sebon i mewn i siapiau rhyfedd ac artistig.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Wÿ amrwd 
• Wy wedi'i ferwi'n galed

Cyfarwyddiadau

1. Yn gyntaf, troellwch yr wy sydd wed'i ferwi'n galed. 
2. Stopiwch ef a gadewch  iddo'n syth.
3. Gwyliwch beth sy'n digwydd.
4. Nawr, troellwch yr wy amrwd.
5. Stopiwch ef a gadewch  iddo'n syth.

Canlyniadau ac Esboniad

Mae'r wy yn dechrau troelli! Nid yw'r melynwy a'r gwynwy wedi'u cysylltu â'r plisgyn, felly maent yn dal i symud pan fyddwch yn stopio'r wy amrwd. Gofynnwch i ffrind gymysgu'r wyau, a defnyddiwch y tric i wahaniaethu rhyngddynt.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Halen
• Cwpanaid o ddŵr oer
• 20cm o edau gwnїo
• Ciwb iâ

Cyfarwyddiadau

1. Rhowch y ciwb iâ i arnofio yn y dŵr. 
2. Rhowch un pen i'r edau (neu ddoloen) ar ben y ciwb iâ. 
3. Gwasgarwch ychydig o halen ar ei ben. 
4. Arhoswch am funud, yna codwch yr edau yn ofalus. 

Canlyniadau ac Esboniad

Mae halen yn gostwng ymdoddbwynt dŵr, felly mae'r iâ yn ymdoddi. Ond mae'r dŵr yn rhewi eto'n gyflym, ac yn dal yr edau yn ei le. 

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Gwydr mawr
• Lemonêd (neu ddŵr byrlymog)
• Cnau daear (neu resins)

Cyfarwyddiadau

1. Yn gyntaf, llenwch y gwydr â lemonêd.
2. Trowch y lemonêd am funud neu gadewch iddo fynd ychydig yn fflat. 
3. Gollyngwch rai cnau daear i mewn i'r gwydr. 

Canlyniadau ac Esboniad

Bydd y cnau yn codi i'r wyneb ac yn disgyn eto, fel mewn lamp lafa. Bydd swigod nwy yn tyfu ar y cnau daear, gan achosi iddynt godi i'r wyneb.  Pan fyddant yn cyrraedd yr wyneb, bydd y swigod yn byrstio a bydd cnau daear yn disgyn eto.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Potel blastig glir 
• Beiro 
• Balŵn (chwythwch e ychydig o droeon ymlaen llaw)

Cyfarwyddiadau 

1. Gwnewch dwll yng ngwaelod y botel gyda'r beiro.
2. Gwthiwch y balŵn i mewn ac estynnwch ef dros geg y botel.  
3. Chwythwch y balŵn.
4. Sylwch fod aer yn dod o'r twll.
5. Gorchuddiwch y twll â'ch bys a stopiwch chwythu.

Canlyniadau ac Esboniad

Edrychwch! Mae'n acros yn llawn aer!  Wrth i'r balŵn ymestyn, gwthiodd aerr o'r botel. Mae'r gwasgedd aer yn y botel yn is na'r gwasgedd aer yn y balŵn, felly nid oedd y botel yn ddigon cryf i wasgu'r aer allan. 

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Daliwr Cot metel
• Dau ddarn o linyn 
• Fforc

Cyfarwyddiadau 

1. Clymwch ddarn o linyn wrth bob cornel, a lapiwch y pennau o gwmpas eich bysedd. 
2. Rhowch eich bysedd yn eich  clustiau a gofynnwch i ffrund daro y daliwr cot gyda'r fforc.

Canlyniadau ac Esboniad

Mae'n swino'n gryfach am fod y dirgryniadau'n teithio trwy'r metel a'r llinyn yn haws na thrwy'r awyr.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Tabled Alka-Seltzer
• Canister ffilm gwag
• Hen bapur newydd 
• Dŵr

Cyfarwyddiadau 

1. Rhowch y dabled yn y canister ffilm. Ychwanegwch tua 1cm o ddŵr. 
2. Rhowch y caead ar y canister a'i ysgwyd yn ysgafn.  
3. Rhowch y canister ben i waered ar y papur newydd yn sydyn a sefwch 'nôl!

Canlyniadau ac Esboniad

Mae tabled Alka-Seltzer yn ffisian mewn dŵr ac yn rhyddhau nwy. Mae'r nwy yn cronni yn y canister nes bod y gwasgedd yn ormod, ac mae'n gwthio'r caead oddi ar y canister!

Yr hyn sydd ei angen arnoch 

• Pump o ddeintbigau pren
• Sbwng bach
• Plât
• Ychydig o ddŵr

Cyfarwyddiadau

1. Torrwch y deintbigau yn eu hanner ond peidiwch â’i torri yn gyfan gwbl.
2. Gosodwch y deintbigau ar y plât fel fod y rhannay plyg yn ffurfio siap cylch.
3. Gwasgwch ddiferyn a ddŵr i mewn i’r canol yn ofalus. Sicrhewch ei fod yn cyffwrdd pen pob deintbig.

Canlyniadau ac Esboniad

Mae'r ddeintbigau'n symud. Yn union fel nofwyr cydamserol ! Mae’r dŵr yn gwneud i’r pren ymestyn, mae’r pennau sydd wedi eu torri yn pwyso yn erbyn ei gilydd, ac mae’r deintbig yn agor allan.

Mae’r un peth yn digwydd i ddrysau yn ystod tywydd llaith – byddant yn chwyddo ac yn mynd yn sownd.

Yr hyn sydd ei angen arnoch 

• Ffon (1m o hyd)
• Talp o glai 

Cyfarwyddiadau

1. Gwthiwch dalp o glai  tua maint eich dwrn ar y ffon, 20cm o’r pen.
2. Gyda’r pen clai yn agosach at eich llaw ceisiwch gydbwyso’r ffon.
3. Nawr trowch y ffon wyneb i waered a cheisiwch ei gydbwyso eto.

Canlyniadau ac Esboniad

Mae’n haws o lawer! Maer’r ffon yn cylchdroi’n arafach pan fydd y clai ar y top, felly mae mwy o amser i addasu a’I gadw’n gytbwys. Y pellaf mae’r màs o'r canol  cylchdro (eich llaw) arafaf mae’n cylchdroi.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Darn o ffoil
• Siswrn
• Hylif golchi llestri
• Sinc neu fath

Cyfarwyddiadau

1. Cymerwch eich ffoil a thorri siâp (petryal gyda thriongl ar ei ben) 4cm o led x 10cm o hyd.  O'r gwaelod torrwch slot gyda chylch ar y top.
2. Rhowch eich cwch yn ofalus mewn sinc sy'n llawn o ddŵr glân.
3. Rhowch ddiferyn o hylif golchi llestri yn ofalus yn y twll yn y cwch.

Canlyniadau ac Esboniad

Mae'r cwch yn symud! Mae moleciwlau dŵr yn cael eu atynnu at eu gilydd, gan greu "tensiwn arwyneb". Mae'r sebon yn tarfu ar y wyneb tu ôl i'r cwch ond mae'r moleciwlau tu blaen yn dal i dynnu at eu gilydd. Felly caiff y cwch ei dynnu ymlaen.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Potel blastig ar gyfer diod
• Dŵr

Cyfarwyddiadau

1. Llenwch y botel â dŵr nes ei bod bron iawn yn llawn.
2. Caewch y caead yn dynn, a thaflwch y botel i'r awyr.
3. Gwyliwch y botel yn ofalus ar ei ffordd i fyny a'i ffordd i lawr.

Canlyniadau ac Esboniad

Wrth i'r botel ddisgyn yn rhydd, mae'r tyniant arwyneb yn gwthio'r aer i mewn i swigen sydd â'r arwynebedd lleiaf posibl, sef sffêr. Yn y gofod, mae'r un effaith i'w gweld gyda diferion hylif yn yr aer.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Gwelltyn - wedi'i dorri yn ei hanner

• Balŵn

• Darn hir o lingyn 
• Peg dillad
• Tâp gludiog

Cyfarwyddiadau

1. Chwythwch aer i mewn i'r balŵn, a rhowch beg am wddf y balŵn i gadw'r aer i mewn.
2. Gwthiwch y llinyn trwy'r gwelltyn, ac yna tapiwch y gwelltyn ar ei hyd yn sownd wrth y balŵn.
3. Clymwch y llinyn o naill ben yr ystafell i'r llall.
4. Nawr tynnwch y peg i ffwrdd.

Canlyniadau ac Esboniad

Wrth i'r aer ruthro allan, mae'n gwthio'n ôl ar y balŵn ac yn ei yrru yn ei flaen.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Potel wydr
• Glanhäwr pibell
• Cloch fach 
• Caead a phwmp cadw gwin 

Cyfarwyddiadau

1. Clymwch un pen i'r glanhäwr pibell yn sownd wrth y gloch. Clymwch y pen arall yn sownd wrth y caead cadw, gan ofalu bod modd o hyd iddo selio'r botel yn iawn.
2. Rhowch y caead ar y botel gan ofalu nad yw'r gloch yn taro yn erbyn ochr y botel pan fyddwch yn ei hysgwyd. Dylai fod modd i chi glywed y gloch.
3. Defnyddiwch y pwmp sy'n rhan o'r caead i dynnu cymaint o aer ag sy'n bosibl allan o'r botel. Yna, ysgydwch y botel eto.

Canlyniadau ac Esboniad

Ni allwch glywed y gloch am eich bod wedi creu gwactod rhannol yn y botel. Heb aer yn y botel, ni all y sŵn deithio o'r gloch i'ch clust.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Potel blastig
• Siswrn 
• Gwelltyn
• Pwti
• Lliw bwyd 
• Balŵn

Cyfarwyddiadau 

1. Gwnewch dwll bach, tua 10cm o waelod y botel, gwthiwch y gwelltyn i mewn i'r twll nes bod tua ei hanner y tu allan i'r botel, yn pwyntio at i fyny. Defnyddiwch y pwti i selio'r twll.
2. Llenwch y botel at ei hanner â dŵr sydd wedi'i liwio â'r lliw bwyd. Ni fydd dŵr yn dod allan o'r gwelltyn.
3. Chwythwch aer i mewn i'r balŵn, a chadwch yr aer ynddo wrth i chi ymestyn ceg y balŵn dros geg y botel. Yna, gadewch yr aer allan o'r balŵn. Bydd dŵr yn tasgu o'r gwelltyn wrth i'r aer ddod allan!

Canlyniadau ac Esboniad

I ddechrau mae aer yn gwasgu i'r un graddau ar y dŵr sydd yn y botel a'r gwelltyn, ond mae rhoi'r balŵn llawn aer dros geg y botel yn cynyddu'r gwasgedd aer yn y botel. Wrth i'r aer ddod allan o'r balŵn, mae'n gwasgu ar y dŵr ac yn ei wthio trwy'r gwelltyn.

Planedau

Planedau nwy (dwysedd isel)

1. Torrwch ben y balwˆn i ffwrdd, ac yna agorwch y twll yn llydan iawn, yn ddigon mawr i chi roi eich bysedd ynddo.
2. Gofynnwch i ffrind gael llond llaw mawr o stwffi n a’i roi y tu mewn i’r falwˆn. Gollyngwch y top a gwnewch yn siwˆr bod y maint yn iawn. Os nad yw’n ddigon mawr, rhowch fwy o stwffi n ynddi.
3. Nawr dewiswch falwˆn arall a thorrwch y top i ffwrdd. Rhowch yr ail falwˆn dros y falwˆn sydd wedi ei llenwi â stwffi n, gan wneud yn siwˆr bod yr ail falwˆn yn gorchuddio’r twll.

Planedau creigiog (dwysedd uchel) 

1. Defnyddiwch y twmffat a’r jwg i lenwi’r botel gyda reis at y llinell sydd wedi ei marcio.
2. Chwythwch falwˆn, trowch y top i rwystro’r aer rhag dianc, a rhowch ef dros dop y botel. Mae’n siwˆr y bydd arnoch angen ffrind i’ch helpu!
3. Trowch y botel â’i phen i waered ac ysgwydwch y reis lawr i’r falwˆn (gafaelwch yng ngwaelod y falwˆn fel nad yw’n dod i ffwrdd).
4. Tynnwch y falwˆn oddi ar y botel yn ofalus a gadewch weddill yr aer allan.
5. Torrwch y top oddi ar y falwˆn (uwchben lefel y reis). Nawr torrwch y top oddi ar falwˆn arall a rhowch hi dros y falwˆn gyntaf, gan wneud yn siwˆr bod y twll wedi ei orchuddio. 

Beth mae planedau wedi eu gwneud ohono? 

Mae planedau o’n cwmpas ym mhobman – mae wyth ohonyn nhw yng nghysawd ein haul ni a llawer mwy o amgylch sêr yng ngweddill y bydysawd.

Daw planedau mewn llawer o liwiau a meintiau gwahanol, mae eu pwysau yn amrywio ac maent wedi eu gwneud o bethau gwahanol hefyd. Rydym yn meddwl bod yr holl ddeunydd sydd wedi creu’r planedau wedi ei ffurfi o y tu mewn i sêr biliynau o fl ynyddoedd yn ôl. Mae planedau llai yn aml wedi eu gwneud o graig ac mae planedau mwy yn aml yn beli mawr o nwy.

Mae pwysau planedau yn amrywio’n fawr iawn. Mae hyd yn oed y rhai sydd yr un maint yn gallu amrywio o ran eu pwysau – dwysedd yw’r enw am hyn. Mae planedau dwysedd uchel yn drwm iawn i’w maint, ac mae planedau dwysedd isel yn ysgafn iawn.

Er enghraifft, yng nghysawd ein haul ni, mae’r Ddaear a phlaned Mawrth yn blanedau bach, creigiog, dwysedd uchel; mae planedau Iau a Sadwrn yn blanedau nwy enfawr, dwysedd isel.

Pa liw fydd hi? Dewiswch ddwy falwˆn o’r lliw hwnnw.

Pa mor ddwys yw eich planed? Dwysedd uchel – wedi ei llenwi â reis Dwysedd isel – wedi ei llenwi â stwffin.

Beth yw enw eich planed? Gwnewch gysawd yr haul yn eich cartref. Arbrofwch gyda’r hyn rydych yn ei ddefnyddio i lenwi eich planed ar gyfer dwyseddau gwahanol. Ar gyfer planedau nwy, gallech chwythu balwˆn neu ei llenwi â dwˆr, ond byddwch yn ofalus nad yw hi’n byrstio!

Sut atmosffer sydd gan eich planed?

• Anweledig! Peidiwch â gwneud dim.
• Tenau – defnyddiwch haenen lynu. Bydd stribedi neu blygiadau yn yr haenen lynu yn edrych fel chwyrliadau nwy.
• Trwchus a chymylog - defnyddiwch ddarnau o wlân cotwm.

Addurnwch eich planed

1. Defnyddiwch y pennau ysgrifennu i’w haddurno.
2. Rhowch dywod dros blanedau creigiog
3. Rhowch glityr dros blanedau rhewllyd.

Beth sydd ar arwyneb planed?

Mae atmosffer o amgylch y rhan fwyaf o blanedau solet. Haenen o nwy yw hon sy’n lapio o amgylch y blaned. Ar y Ddaear, mae’r atmosffer yn ein hamddiffyn rhag effeithiau niweidiol yr haul. Er hynny, mae trwch yr atmosffer yn denau iawn o’i gymharu â maint y Ddaear – mae’r atmosffer tua 70 milltir o drwch, ac mae’r pellter o ganol y Ddaear at yr wyneb bron yn 4000 milltir!

O dan yr atmosffer, mae gan y planedau nifer o wahanol arwynebau. Mae’r Ddaear wedi ei gorchuddio’n bennaf â dwˆr, craig, pridd ac iâ (a llawer o goncrit, ers dyfodiad pobl). Mae gan y blaned Mawrth arwyneb coch creigiog. Nid ydym wedi dod o hyd iddi eto, ond efallai bod planed wedi ei gorchuddio â siocled rhywle yn y bydysawd… mmm, blasus!

Gronynnau

Beth yw’r cyfl ymydd gronynnau mwyaf enwog?

Cyfl ymydd gronynnau anferth yn CERN, ger Genefa, yw’r Gwrthdrawydd Hadronau Mawr (GHM), ble mae’n croesi’r ffi n rhwng y Swistir a Ffrainc, tua 100 m o dan y ddaear. Yma mae ffi segwyr yn astudio’r gronynnau lleiaf sy’n bod - blociau adeiladu popeth yn y bôn.

Yn y GHM, bydd dau belydr o ronynnau is-atomig o’r enw “hadronau” - un ai protonau neu ïonau (plwm) trwm - yn teithio i gyfeiriadau dirgroes y tu mewn i’r cyfl ymydd cylchol, gan ennill egni bob tro maen nhw’n mynd rownd, cyn cael eu taro benben â’i gilydd gydag egni uchel iawn. Bydd timau o ffi segwyr ledled y byd yn dadansoddi’r gronynnau sy’n cael eu creu yn y gwrthdrawiadau gan ddefnyddio canfodyddion gwahanol.

Dyma rai o’r cwestiynau mae’r GHM yn ceisio eu hateb:

• Beth sy’n creu màs; ai’r Boson Higgs?
• A yw mater tywyll yn bodoli?
• Pam nad oes mwy o wrthfater yn y bydysawd?
• Beth ddigwyddodd yn y Glec Fawr a chychwyn cyntaf y bydysawd?
• A oes dimensiynau ychwanegol yn bodoli ar gyfer gofod ac amser?

Sut ydyn ni’n canfod beth mae gronynnau wedi eu gwneud ohono?

• Mae protonau ac atomau yn cael eu cyfl ymu i fuaneddau uchel iawn a’u taro yn erbyn ei gilydd.
• Bydd y malurion sydd ar ôl yn cael eu dadansoddi i weld pa ronynnau newydd gafodd eu creu.
• Rydym yn gweld y llwybrau mae’r gronynnau gwahanol yn eu gadael ar eu holau wrth iddyn nhw basio drwy’r canfodydd.

Gallwn ddweud sut ronynnau ydyn nhw drwy edrych ar siâp eu llwybrau

• Mae llwybrau gronynnau wedi eu gwefru yn crymu wrth iddyn nhw symud drwy’r canfodydd
• Mae gronynnau niwtral (heb eu gwefru) yn dilyn llinellau syth
• Mae gronynnau sydd â llai o egni yn dilyn llwybrau troellog
• Mae gronynnau sydd â mwy o egni yn dilyn llwybrau hirach

Gwnewch eich symudyn gwrthdrawiad gronynnau eich hun

• Dewiswch ddau ronyn (glain) i wrthdaro
• Clymwch nhw’n dynn yn ei gilydd gydag ychydig o edau elastig

…Nawr penderfynwch…

1. Pa mor fawr fydd eich gwrthdrawiad – faint o lanhawyr pibell?
2. Fydd y gronynnau wedi eu gwefru – syth, crom yntau troellog?
3. Faint o egni fydd ganddyn nhw – pa mor hir ydyn nhw a faint maen nhw wedi plygu?

• Gwthiwch y glanhawyr pibell drwy’r ddolen elastig a chadwch nhw yn eu lle drwy eu troelli gyda’i gilydd. Yna siapiwch nhw!
• Os hoffech chi gael gronynnau ar y pen, gofynnwch i arddangoswr ludo pom-poms ymlaen gyda’r gwn glud.

Pa ronynnau ydych chi wedi eu gwneud?

Ydych chi wedi canfod y boson Higgs?

Hwn yw’r gronyn y mae ffi segwyr yn meddwl a allai gario màs, sef yr hyn sy’n ein gwneud yn drwm. Maen nhw’n chwilio amdano mewn cyfl ymyddion gronynnau ledled y byd. 

Galaethau

Beth yw galaethau?

Casgliadau enfawr o sêr yn y gofod yw galaethau. Y Llwybr Llaethog yw ein galaeth ni, ac un yn unig o’r miliynau o sêr sydd ynddi yw’r Haul! O’r Ddaear mae galaethau eraill yn edrych fel sêr, ond gyda help telesgopau pwerus gallwn weld llawer mwy. Gallwn ddweud beth yw eu siâp a’u lliw – mae ein Llwybr Llaethog ni’n droellog. Mae’r lliw yn dibynnu ar lawer o bethau, e.e. sut y maent yn symud a beth sydd ynddynt.

Pa siâp fydd eich galaeth chi?

Yn droellog – yn wastad ac yn troelli, gyda breichiau troellog.

Yn eliptigol – siapiau hirgrwn mawr fel pêl wedi’i hymestyn. 

Gallech ddewis llawer o siapiau eraill hefyd – gallwch ddyfeisio un!

1. Tynnwch lun o siâp eich galaeth ar bapur, a rhowch haenen o blastig clir drosto. Rhowch lud ac ynddo ddarnau bach disglair ar y plastig. Y darnau disglair yw’r sêr! Ychwanegwch unrhyw addurniadau eraill yn awr...
2. Ydych chi am gael rhagor o sêr? Beth am wasgaru gliter neu rai sêr y tu mewn i siâp eich galaeth? Dylai fod mwy o sêr yn y canol.
3. A oes twll du yng nghanol eich galaeth? Rhowch secwin du yn y canol!
4. Ychwanegwch “ofod” yn awr – gludwch bapur du yn ofalus ar ffurf collage o amgylch siâp eich galaeth. 

Beth fydd lliw eich galaeth?

• Llawer o hen sêr: coch
  
• Llawer o sêr newydd: glas
  

Bydd sêr yn aml yn troi’n goch pan fyddant yn heneiddio ac yn marw. Mae sêr newydd yn llachar iawn ac yn edrych yn las.

Mae pethau sy’n symud yn gyfl ym iawn oddi wrthym yn edrych yn fwy coch (rhuddiad). Mae pethau sy’n symud yn gyfl ym iawn tuag atom yn edrych yn fwy glas (glasiad).

A yw’n troelli?

Yr ochr sy’n troelli tuag atom: glas Yr ochr sy’n troelli oddi wrthym: coch (Dyma’r rhuddiad a’r glasiad eto!)

Ble mae’r sêr?

Mae gan alaethau mwy o sêr yn y canol a llai o sêr ar yr ymylon, felly mae eu canol yn fwy llachar. I wneud eich galaeth yn fwy llachar (fel bod mwy o olau’n disgleirio drwodd), a fyddai angen i chi ddefnyddio mwy neu lai o haenau o bapur sidan? 

Meddyliwch sut y bydd eich galaeth yn edrych, a gludwch bapur sidan ar ffurf collage mewn haenau i greu’r lliwiau iawn.

Ar ôl gorffen, rhowch haenen arall o blastig dros eich galaeth a gludwch hi yn ei lle.

Ewch â’ch galaeth adref a gosodwch hi yn erbyn y ffenest (dylai’r ochr lle mae’r gliter a’r sêr fod yn eich wynebu chi). Pan fydd yr haul yn tywynnu drwy’r alaeth, fe welwch chi’r cymysgedd o liwiau sydd yn yr alaeth, gyda’r gofod o’u hamgylch. Nid oes angen telesgop arnoch i weld galaethau’n awr!

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Cwpan plastig neu bot iogwrt
• Clwtyn gwlyb
• Darn o linyn llyfn
• Pensil neu feiro 

Cyfarwyddiadau

1. Defnyddiwch bensil neu feiro i dorri twll yng ngwaelod cwpan plastig.
2. Torrwch ddarn o linyn a'i wthio trwy'r twll. Clymwch gwlwm ym mhen y llinyn sydd y tu mewn i'r cwpan er mwyn ei atal rhag llithro'n ôl allan trwy'r twll.
3. Cymerwch y clwtyn gwlyb a'i ddal yn dynn o amgylch y llinyn. Nawr, tynnwch y clwtyn yn gadarn ar hyd y llinyn er mwyn clywed y cwpan yn clwcian.  

Canlyniadau ac Esboniad

Mae tynnu'r clwtyn ar hyd y llinyn yn gwneud iddo ddirgrynu a chynhyrchu sain isel. Ond mae'r cwpan a'r aer sydd o'i amgylch yn dirgrynu hefyd, felly caiff y sain ei chwyddo ddigon i ni allu ei chlywed.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Potel blastig 2 litr
• ‘Blu Tack’
• Powlen o ddŵr 
• Pecyn bach o sos coch

Cyfarwyddiadau

1. Rhowch y pecyn bach o sos coch mewn powlen o ddŵr i weld a yw’n arnofio ar ei sefyll – os nad ydyw, rhowch ychydig o ‘Blu Tack’ ar ei waelod.
2. Llenwch y botel 2 litr i’r top â dŵr. 
3. Gwthiwch eich plymiwr sos coch i mewn drwy wddf y botel.
4. Rhowch y top ar y botel yn dynn, gwasgwch y botel yn galed a gwyliwch eich plymiwr yn plymio.

Canlyniadau ac Esboniad

Mae'r plymiwr yn suddo pan fyddwch yn gwasgu'r botel, ac yn codi pan fyddwch yn rhoi'r gorau i'w gwasgu.

Gair o gyngor: Os nad yw eich plymiwr yn plymio, neu os yw'n suddo heb godi, dylech roi mwy neu lai o 'Blu Tack' ar y pecyn sos coch. 

Mae gwasgu’r botel yn gwasgu popeth sydd ynddi, gan gynnwys y swigod aer sydd yn y pecyn bach o sos coch. Wrth i folecylau’r aer gael eu gwasgu, mae’r pecyn bach yn mynd yn fwy dwys na’r dŵr ac yn suddo. Beth sy’n digwydd pan fyddwch yn rhoi’r gorau i wasgu’r botel?

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Dau lyfr tebyg iawn o ran maint, sy’n cynnwys o leiaf 100 o dudalennau’r un 

Cyfarwyddiadau

1. Cydblethwch dudalennau’r llyfrau yn ofalus ac yn gyson fel eu bod yn gorgyffwrdd hyd at ganol y dudalen, fwy neu lai.
2. Daliwch y llyfrau wrth eu meingefn a thynnwch! 

Canlyniadau ac Esboniad

Ffrithiant yw’r grym sy’n gweithredu yn erbyn gallu dau arwyneb sy’n cyffwrdd â’i gilydd i symud. Mae’r ffrithiant sydd rhwng dim ond dwy dudalen yn fach iawn, ond oherwydd bod llawer o dudalennau yn y llyfrau mae’r grym yn dod yn amlwg iawn!

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Caead cadw pwrpasol gyda phwmp
• Potel win neu gynhwysydd coffi
• Malws melys

Cyfarwyddiadau

1. Rhowch lond llaw o falws melys bach yn y botel neu’r cynhwysydd.
2. Rhowch y caead yn ei le a phwmpiwch gymaint o’r aer allan ag sy’n bosibl.

Canlyniadau ac Esboniad

Dylai’r malws melys dyfu llawer. Pan fyddwch yn agor y caead dylent ddychwelyd i’w maint blaenorol.

Yr hyn sydd ei angen arnoch

• Dwy botel blastig fawr
• Wasier
• Dŵr 
• Tâp sy’n dal dŵr
• Lliw bwyd

Cyfarwyddiadau 

1. Llenwch ddwy ran o dair o un botel â dŵr lliw. Trowch y botel arall ben i waered, rhowch wasier rhwng y ddwy botel a defnyddiwch y tâp i’w clymu nhw’n sownd wrth ei gilydd.
2. Trowch y poteli ben i waered a gadewch i’r dŵr lifo’n naturiol. Yna, troellwch y poteli’n egnïol.

 Canlyniadau ac Esboniad

Wrth i’r dŵr gael ei droelli, mae’n ffurfio fortecs tebyg i gorwynt ac yn llifo’n gynt o lawer i’r botel isaf.

Mae aer o’r botel isaf yn rhuthro i’r top trwy dwll yng nghanol y fortecs, wrth i’r dŵr sy’n llifo’n gyflym ddraenio’n sydyn ar yr ymylon.